Η δημιουργικότητα όπως έχουμε δει και σε προηγούμενο άρθρο, είναι μια ξεχωριστή ικανότητα του ανθρώπου. Πρόκειται επίσης για μια ικανότητα, η οποία μπορεί να καλλιεργηθεί στα άτομα με κατάλληλη εξάσκηση (Scott, et al., 2013). Υπάρχουν όμως και άνθρωποι, πέραν της δυνατότητας καλλιέργειας, που έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τάσεις που μαρτυρούν την δημιουργική προσωπικότητα τους (Runco, 2007). Είναι οι άνθρωποι αυτοί που συχνά ονοματίζουμε ως δημιουργικούς. Και στο σημείο αυτό γεννάται εύλογα το ακόλουθο ερώτημα: Ποια είναι αυτά τα χαρακτηριστικά, βάσει των οποίων, ξεχωρίζει ένα δημιουργικό άτομο;
Βασικά χαρακτηριστικά του δημιουργικού ατόμου
Έχουν γίνει πάρα πολλές έρευνες, όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των δημιουργικών ατόμων, τα οποία αναφέρονται στην προσωπικότητα τους, στα γνωστικά αλλά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά τους. Στο παρόν άρθρο θα παραθέσω τα κυριότερα από αυτά, όπως συνοψίζονται στη βιβλιογραφία (Hayes & Mellon, 1990; Brolin, 1992; Feist, 1998; Runco, 2007; Feist, 2010) τα οποία επιχειρώ να αναλύσω συνοπτικά με την ευχάριστη διάθεση (και λίγη αγωνία, είναι η αλήθεια) να γίνω σαφής και κατανοητός προς εσάς που το διαβάζετε:
- Ισχυρό εσωτερικό κίνητρο
Δεν περιμένουν πάντα να πάρουν μια υπόδειξη ή κατευθυντήριο γραμμή από κάποιον άλλο για να ξεκινήσουν μια δραστηριότητα. Αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία να ξεκινήσουν κάτι νέο επειδή το θέλουν οι ίδιοι πρωτίστως. - Αποφασιστικότητα, επιμονή και αντοχή
Έχουν πάθος με αυτό που θέλουν να πραγματοποιήσουν, ώστε πολύ δύσκολα θα εγκαταλείψουν το εγχείρημα τους στην αρχή ή στη μέση. Όπως προαναφέρθηκε, έχουν τόσο ισχυρό εσωτερικό κίνητρο, πράγμα που τους βοηθάει να διεκπεραιώνουν το έργο τους με τεράστια επιμονή και αποφασιστικότητα. - Ισχυρή αίσθηση του Εγώ τους
Έχουν την ανάγκη να εξελιχθούν και να φτάσουν στην αυτοπραγμάτωση, σε σημείο που συχνά θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως εγωκεντρικά. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν θέλουν να θυσιάσουν τις προσωπικές τους επιθυμίες και φιλοδοξίες για χάριν άλλων, όπως επίσης και για το λόγο ότι θέλουν να μοιραστούν τις δημιουργίες τους με τους άλλους. Έχουν ανάγκη να προωθούν και να προβάλλουν το έργο τους. Δεν αποκλείεται όμως ο εγωκεντρισμός τους να είναι τόσο μεγάλος, ώστε να θεωρηθούν έως και αλαζονικοί ή επιθετικοί. - Υψηλή αυτοπεποίθηση
Με βάση και τα παραπάνω φαίνεται λογικό να έχουν και αυτοπεποίθηση. Είναι μια σημαντική κινητήριος δύναμη που τους ωθεί να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες χωρίς φόβο, να μην πτοούνται, να επιμένουν στο στόχο τους έχοντας πίστη και πολλές φορές να αψηφούν την αρνητική κριτική των άλλων σε τυχόν αποτυχίες τους. - Διανοητική περιέργεια
Είναι, όπως θα λέγαμε απλά, «ανήσυχα πνεύματα». Τους ενδιαφέρει και τους αρέσει πάρα πολύ να μιλάνε για ιδέες και θεωρίες, να ακούνε, να διαβάζουν, να ψάχνουν για θέματα που απαιτούν συχνά πολλή σκέψη, γνώσεις και έρευνα. Τους απασχολούν διάφορα ζητήματα και έχουν την επιθυμία να βρουν απαντήσεις για αυτά. Είναι πνευματώδεις. Κατά μία έννοια, για να το πούμε και χαριτολογώντας, είναι «γεννημένοι ερευνητές». - Ευελιξία σκέψης
Το γεγονός ότι διακατέχονται από μια διανοητική περιέργεια αναζητώντας απαντήσεις, δείχνει ότι δεν είναι πάντα άκαμπτοι στην κρίση τους. Κατανοούν ότι ένα θέμα μπορεί να μην επιδέχεται μόνο μια απάντηση. Εξετάζουν διάφορες απαντήσεις, αλλά και λύσεις σε προβλήματα που συχνά φαντάζουν πολύ δύσκολα να λυθούν, ή αρχικά φαίνεται να έχουν μια απάντηση. Είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν μια κατάσταση χρησιμοποιώντας την ευελιξία της σκέψης τους για να μπορέσουν να τη διαχειριστούν δημιουργικά. - Έλξη από το σύνθετο και το πολύπλοκο
Εκεί που πολλοί άνθρωποι απωθούνται από ένα εγχείρημα ή γεγονός που φαντάζει πολύ σύνθετο και περίπλοκο, οι δημιουργικοί άνθρωποι συχνά γοητεύονται από τέτοιες εμπειρίες. Βιώνουν μια πρόκληση να ασχοληθούν με ένα θέμα αυξημένης δυσκολίας (π.χ. ένας γρίφος ή σπαζοκεφαλιά). Αυτό συνάδει απόλυτα και με άλλα χαρακτηριστικά τους, όπως είναι η διανοητική περιέργεια, η ευελιξία σκέψης, αλλά και η επιμονή και αποφασιστικότητα τους, επειδή πρόκειται για θέματα που απαιτούν αυξημένη σκέψη και εργασία για να υποστούν επεξεργασία. - Αντισυμβατικότητα και ανεξαρτησία σκέψης και δράσης
Σε πολλά θέματα δεν συμβαδίζουν με τους κανόνες που ακολουθούν οι περισσότεροι άνθρωποι. Λειτουργούν συχνά θέτοντας τους δικούς τους κανόνες, που είναι της αρεσκείας τους. Η συμμόρφωση τους ενοχλεί. Θέλουν να είναι αυτόνομοι και ανεξάρτητοι. Προτιμούν να υιοθετούν έναν εναλλακτικό, διαφορετικό τρόπο σκέψης και δράσης, γεγονός που φαίνεται ότι συχνά τους οδηγεί στη σύγκρουση, ή ακόμα πιο ακραία, στην περιθωριοποίηση από τους άλλους ανθρώπους. Γίνεται αντιληπτό ότι για να επιτευχθεί αυτό, συχνά απαιτείται υψηλή αυτοπεποίθηση, αποφασιστικότητα, κουράγιο, ακόμα και εγωκεντρισμός. - Πάθος με την εργασία
Νιώθουν την ανάγκη να ασχολούνται με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες που τους προκαλούν ενδιαφέρον και ενθουσιασμό. Θέλουν να επιλέγουν να κάνουν πράγματα που τους αρέσουν. Για το λόγο αυτό παθιάζονται με αυτό που κάνουν. Δεν μπορούν εύκολα να ανεχθούν ότι θα κάνουν κάτι που δεν τους «εξιτάρει». Χρειάζονται επομένως συναισθηματική εμπλοκή στο έργο τους. Επίσης, ακριβώς επειδή αγαπούν αυτό που κάνουν, εργάζονται πάρα πολύ σκληρά και για μεγάλα χρονικά διαστήματα προκειμένου να διεκπεραιώσουν το έργο τους. - Υψηλή ευαισθησία
Εφόσον μιλήσαμε για συναισθηματική εμπλοκή, δεν ακούγεται καθόλου παράξενο να χαρακτηρίζονται και από συναισθηματική ευαισθησία. Τους απασχολούν έντονα τα προβλήματα, όπως τα κοινωνικά ή τα οικολογικά και συνήθως δραστηριοποιούνται σχετικά με αυτά. Η ευαισθησία επίσης δείχνει και καλλιτεχνικές τάσεις ή ανησυχίες, γεγονός που σχετίζεται άμεσα με τη δημιουργικότητα και τη φαντασία. Παρά το γεγονός ότι συχνά βρίσκουν το κουράγιο να αψηφούν τους κανόνες, εντούτοις, βιώνουν έντονα μελαγχολία και μοναξιά, καθώς οι άλλοι άνθρωποι τους θεωρούν εκκεντρικούς ή διαφορετικούς και δυσκολεύονται να κατανοήσουν τον τρόπο σκέψης και δράσης τους. - Δεκτικότητα στην αβεβαιότητα και το ρίσκο
Όταν θέλουν να κάνουν κάτι πρωτότυπο, δηλαδή κάτι που δεν έχει ξαναγίνει, αντιλαμβάνονται ότι αυτό δεν θα είναι απαραιτήτως επιτυχημένο. Μπορεί το εγχείρημα τους να καταλήξει σε αποτυχία. Επιπροσθέτως, δεν είναι σίγουρο ότι θα γίνει αποδεκτό και αρεστό από τους άλλους. Είναι πράγματα που καταλαβαίνουν από πριν οι δημιουργικοί άνθρωποι. Παρόλα αυτά, η επιθυμία τους για την επίτευξη του στόχου τους είναι τόσο ισχυρή, ώστε αποδέχονται να βγουν από τη λεγόμενη κατ’ άλλους «ζώνη ασφαλείας» τους. Με άλλα λόγια, δεν φοβούνται να ρισκάρουν, προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους τους. - Προθυμία για νέες εμπειρίες και πολλά ενδιαφέροντα
Είναι ανοιχτοί στις νέες εμπειρίες. Τους αρέσει να δοκιμάζουν νέες δραστηριότητες, να βιώσουν νέες, πρωτόγνωρες εμπειρίες που δεν έχουν ξαναζήσει, να αναμετρηθούν με νέες άγνωστες καταστάσεις, χωρίς να τους τρομάζει το άγνωστο. Παράλληλα, αυτό δείχνει και ανθρώπους που επιδιώκουν να έχουν ενδιαφέροντα σε πολλούς τομείς. Έχουν την ανάγκη να αποκτούν εμπειρίες, τις οποίες να βιώνουν με πάθος.
Μια σημαντική διευκρίνιση!
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί πως δεν είναι αυστηρά υποχρεωτικό να πρέπει να έχει ένας άνθρωπος όλα αυτά στοιχεία για να θεωρείται δημιουργικός. Μπορεί να έχει απλά ορισμένα από αυτά. Υπάρχουν επίσης και άλλα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που ερευνώνται ως προς τη σχέση τους με τη δημιουργικότητα. Το παρόν άρθρο αναφέρεται στα πιο συνήθη της βιβλιογραφίας. Η δημιουργικότητα έχει χαρακτηριστεί ως ένα πολυσύνθετο και περίπλοκο φαινόμενο από τους ερευνητές και γι αυτό το λόγο δεν γίνεται να μην λαμβάνεται υπόψη η επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος (Runco, 2007). Πέρα από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, κρίσιμο ρόλο παίζουν και ο πολιτισμός και οι αξίες των ατόμων (Basantia, 2017). Ο Sawyer (2010) υποστηρίζει ότι οι ερευνητές της δημιουργικότητας θα πρέπει να αναζητήσουν εξηγήσεις για το θέμα χρησιμοποιώντας τους όρους και τις θεωρίες της κοινωνιολογίας σε συνδυασμό με τις θεωρίες και τους όρους της ατομικής ψυχολογίας, δηλαδή μελετώντας το φαινόμενο μέσω μιας διεπιστημονικής προσέγγισης.
Άρα; Πώς θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε τα παραπάνω γνωρίσματα;
Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος: Είδαμε λοιπόν τα χαρακτηριστικά των δημιουργικών ανθρώπων. Αλλά για ποιο λόγο μας αφορούν; Η απάντηση είναι απλή. Βάσει της γνώσης των γνωρισμάτων αυτών, πρωτίστως μπορούμε να ξεχωρίσουμε πιο εύκολα πλέον έναν δημιουργικό άνθρωπο. Το ζήτημα αυτό αποκτά μεγαλύτερη σημασία για τους εκπαιδευτικούς, αλλά και τους γονείς, οι οποίοι καλούνται σε αυτή την περίπτωση, όχι μόνο να ερευνήσουν αν το παιδί τους είναι πιθανόν δημιουργικό, αλλά και να διαχειριστούν κατάλληλα αυτή τη διαπίστωση. Στην περίπτωση αυτή, μπορούν να το ενθαρρύνουν και να το υποστηρίξουν να αναπτύξει περισσότερο τα θετικά χαρακτηριστικά (όπως η αποφασιστικότητα, η αυτονομία, η ευαισθησία και η αγάπη για την εργασία), γεγονός που μπορεί να διαμορφώσει μια αυτόνομη και δυναμική προσωπικότητα προς όφελος του εαυτού του και της κοινωνίας. Ή αντίθετα. Τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν, δεν έχουν όλα απαραίτητα τη θετική πλευρά τους αλλά μπορούν να εμφανίσουν και αρνητικές πτυχές. Για παράδειγμα, ο αυξημένος εγωκεντρισμός, ή η επιθυμία για αυτονομία μπορούν να οδηγήσουν σε αλαζονεία και υποτίμηση των άλλων ατόμων. Η αντισυμβατικότητα μπορεί να συντελέσει στην περιθωριοποίηση του ατόμου που μπορεί να έχει πολύ δυσάρεστη τροπή και κατάληξη για το παιδί. Η συναισθηματική ευαισθησία απαιτεί επίσης λεπτούς χειρισμούς ως προς τη διαχείριση της, όπως και το ρίσκο, το οποίο θα μπορούσε να εξελιχθεί σε επιπολαιότητα. Αυτά είναι ενδεικτικά σημεία, που τόσο ο εκπαιδευτικός, όσο και ο γονέας είναι αναγκαίο να έχουν υπόψη τους, όσον αφορά τη διαχείριση και τη διαμόρφωση των δημιουργικών παιδιών.
Ένας ακόμα λόγος που η γνώση των χαρακτηριστικών αφορά εκπαιδευτικούς και γονείς, είναι το γεγονός ότι μπορούν να αποτελέσουν στη θετική τους εκδοχή ως αξίες, που είναι ωφέλιμο να διδαχθούν στα παιδιά και στους εφήβους όσον αφορά την ανάπτυξη της προσωπικότητας τους, ανεξάρτητα από το αν εμφανίζουν ενδείξεις ότι πρόκειται για δημιουργικά άτομα. Μην ξεχνάμε ότι η δημιουργικότητα πέρα από εγγενές γνώρισμα, αποτελεί επίσης μια ικανότητα που μπορεί να αναπτύξουν τα άτομα μέσω κατάλληλης εκπαίδευσης, καθοδήγησης και υποστήριξης. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και στη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των παιδιών, αλλά και του τρόπου σκέψης τους.
Βιβλιογραφία
Basantia, T. K., (2017). Culture, Value and Personality: Three Following Agents of Creativity Development Process. American Journal of Applied Psychology, 5(1), 1-6.
Brolin, C. (1992). Creativity and critical thinking. Tools for preparedness for the future. Krut, 53, 64-71.
Feist, G. J., (1998). A Meta-Analysis of Personality in Scientific and Artistic Creativity. Personality and Social Psychology Review, 2(4), 290-309.
Feist, G. J. (2010). The Function of Personality in Creativity. In J. Kaufman & R. Sternberg (Ed.). The Cambridge Handbook of Creativity (pp.113-130) New York: Cambridge University
Press.
Hayes, J. R., & Mellon, C. (1990). Cognitive Processes in Creativity. Occasional Paper No. 18, 1-15.
Runco, M. A. (2007). Personality and Motivation. In Creativity – Theories and themes: Research, development, and practice, 279-317, San Diego, CA, US: Elsevier Academic Press.
Sawyer, K. R. (2010). Individual and Group Creativity. In J. Kaufman & R. Sternberg (Ed.). The Cambridge Handbook of Creativity (pp.366-380) New York: Cambridge University Press.
Scott, G., Leritz, L. E. & Mumford, M. D. (2004). The effectiveness of creativity training: A quantitative review. Creativity Research Journal, 16(4), 361-388.